‘Steeds pleiten voor strengere straffen en dan klagen als iemand van de eigen gelederen gestraft wordt of de gevangenissen overvol zitten is inconsequent.’ Dat zegt Koen Geens (CD&V) op een zucht van zijn afscheid van de Kamer. ‘Wie de rechtsstaat ondergraaft, zal ik van antwoord blijven dienen.’

H et zijn slechte tijden voor Justitie. Fraude bij eenmagistratenexamen, vakbondsacties tegen overbevolkte gevangenissen, een gruwelijke foltering van een gedetineerde in een Antwerpse cel en op korte tijd een hele reeks gecontesteerde vonnissen, van Reuzegom over Acid tot ­gewezen Kamerlid Dries Van Langenhove.

‘De Belgische justitie is door en door rot’, reageerde Tom Van Grieken, de voorzitter van het Vlaams Belang, dinsdag meteen na de veroordeling van Dries Van Langenhove, de eindbaas van Schild & Vrienden, compleet met kotsende smiley erbij. Niemand keek er echt van op dat het Vlaams Belang de zaak zou framen als een politiek proces, maar gewezen minister van Justitie en CD&V-boegbeeld Koen Geens kroop er toch voor in zijn pen. ‘Zulke uitspraken zijn totaal onwaardig, zeker voor een politicus’, schreef Geens op zijn sociale media.

‘Justitie is helemaal niet rot’, zegt hij een dag later in gesprek met deze krant. ‘Er wordt hard gewerkt, er worden mooie resultaten geboekt en vonnissen zijn vaak erg goed onderbouwd. Je kan mensen alleen maar smeken een vonnis eerst goed te lezen en er zich pas dan met veel recul over uit te spreken, maar helaas gaat het zo niet meer. Dat is doodjammer, want het verpest de sfeer dramatisch’, zegt Geens, die straks de Europese lijst van CD&V duwt.

Hebt u het vonnis gelezen?

Koen Geens: ‘Jazeker. Is het een juiste ­beslissing? Daar spreek ik me niet over uit. Maar het is wel goed gemotiveerd. Ik kan niet zeggen in hoeverre de keuze van de verdediging om niet voluit te gaan heeft bijgedragen tot dat resultaat. Maar er is een kans dat dat zo is. Daarom is hogerberoep mogelijk. We zullen zien wat dat oplevert. Give justice a chance .’

Uw KU Leuven-collega Rik Torfs is het oneens met de veroordeling van Van Langenhove. De vrije meningsuiting kan niet ver genoeg gaan, vindt hij.

Geens: ‘Daarover verschillen Rik en ik van mening dan. Ik vind dat een bepaald taalgebruik bij negationisme en racisme verboden kan worden.’

Wat is precies het probleem met politici die kritisch zijn voor rechters? Om­gekeerd zijn magistraten toch ook vaak kritisch voor de politiek?

Geens: ‘Dat uitspraken van een rechter tot boosheid kunnen leiden, is normaal. Een rechtszaak is publiek en er is altijd een ­verliezer. Je moet als supporter van een ­verliezende voetbalclub maar eens positief proberen te zijn over de scheidsrechter. Dat is niet makkelijk. Democratisch ver­kozen politici zijn niet zomaar supporters. Ze func­tioneren mee in die rechtsstaat. Ze bepalen de marges waarbinnen een rechter straffen kan uitspreken. Wel, dan moet je het rollenspel loyaal spelen. Dat wil niet zeggen dat politici moeten zwijgen over gerechtelijke uitspraken, maar wel dat ze een zaak eerst grondig moeten bekijken en er correct over communiceren. Wie dat niet doet, ondergraaft de rechtsstaat. En we hebben maar dat: er is geen alternatief.’

Wat bedoelt u daarmee?

Geens: ‘De rechtsstaat is een heel delicate dagelijkse opdracht. Ze geeft de overheid het monopolie op geweld en op het veroordelen van mensen. Ze moet dat doen op een rechtvaardige en transparante ­manier. Als je aan die staat op een democratische manier deelneemt en daarvoor de macht krijgt die je toekomt, moet je de principes respecteren. Anders insinueer je dat de rechtsstaat niet rechtvaardig is. Dat is problematisch, want 11 miljoen burgers rekenen erop dat dat wel zo is.’

Van Grieken vergeleek de straf voor Van Langenhove - één jaar effectief - met die voor influencer Nicolas Caeyers, die een jaar cel met uitstel kreeg voor zeden­feiten met minderjarigen. Leg dat eens uit aan de mensen die dat niet snappen.

Geens: ‘Ik kan dat niet uitleggen, zoals ik niet kan uitleggen waarom een politierechter in Veurne een andere straf geeft voor een snelheidsovertreding dan zijn collega in Aarlen. Ik kan alleen maar uitleggen dat die straffen zich bevinden ­binnen de grenzen van de strafmaat die de wetgever heeft opgelegd. Die vorken zijn vaak breed, omdat de wetgever het vertrouwen geeft aan rechters om - rekening houdend met alle omstandigheden - juist te oordelen. Het is verleidelijk uitspraken te vergelijken, maar er zijn zoveel factoren die een rol spelen. Een van de omstandigheden is bijvoorbeeld hoe een beklaagde zich gedraagt. Heeft hij berouw? Heeft hij schuld­inzicht? Wil hij een straf krijgen die hem zal helpen? Of wil hij een straf krijgen om daar ten aanzien van de publieke opinie gebruik van te maken? Soms wil een rechter een werkstraf geven, maar weigert de ­beklaagde dat. Ik ken het dossier-Caeyers niet. Op het eerste gezicht zou je dat vonnis mild kunnen noemen. Maar ik benadruk: op het eerste gezicht.’

Moet justitie het publiek niet beter ­uitleggen hoe ze tot een vonnis komt?

Geens: ‘Ja, justitie faalt op dat vlak. In de zaak-Van Langenhove heeft de rechter zijn vonnis uitgebreid voorgelezen en is er een goed persbericht van gemaakt. In de zaak-Reuzegom daarentegen is een magistraat-woordvoerder op tv geweest, maar die gaf niet de uitleg waarop ik hoopte. Je hebt goede woordvoerders nodig om alle ­nuances van een rechter mee te geven.’

Veel jongeren krijgen het nieuws niet meer binnen via het journaal of de krant, maar via de kanalen van demagogen als Acid en Dries Van Langenhove. Maakt u zich daar geen zorgen over?

Geens: ‘Elke tijd schiet altijd in paniek bij een nieuw medium. En ja, er is zeker een invloed. Zoals de radio en de film een ­wereld van verschil betekenden voor Adolf Hitler, was de tv dat voor John Kennedy. Mijn grote frustratie over het fenomeen TikTok is dat ik er het liefst zelf zou op ­zitten om weerwerk te bieden, maar dat dat in mijn positie moeilijk is, wegens de klacht van de Europese Commissie tegen TikTok en de recente ontwikkelingen in de VS (waar een TikTok-ban in de maak lijkt, red) .’

U schreef op Facebook dat het in­consequent is om altijd te pleiten voor strengere straffen en dan kwaad te zijn als iemand uit de eigen stal ­bestraft wordt. Lijden politici die klagen over de over­bevolking in de ­gevangenissen aan dezelfde hypocrisie?

Geens: ‘Het is gelijkaardig, ja. Proportioneel stijgt de criminaliteit niet in dit land. Integendeel, ze neemt af. Maar het klimaat is enorm veranderd. Ik heb de vernieuwing van het strafwetboek in gang gezet onder een centrumrechtse regering en stel vandaag vast dat het eindresultaat strenger is geworden onder een centrumlinkse rege ring. De tijdsgeest is repressiever geworden. In het gevangenisbeleid zie je dat ten overvloede. Gevangenisstraffen moeten allemaal uitgevoerd worden, voorlopige hechtenis kan niet te veel ingekort worden en voorwaardelijke vrijlating mag zeker niet te vroeg. Dat zijn allemaal taboes die het heel moeilijk maken om op een duurzame manier de gevangenispopulatie te verminderen. En ik hoor van niemand concrete oplossingen. Wel heel veel lippendiensten. Van ‘bouw meer gevangenissen’ tot ‘spreek minder gevangenisstraffen uit’. Maar als puntje bij paaltje komt, is er niemand die veel daden bij het woord voegt.’

U was zelf zes jaar verantwoordelijk.

Geens: ‘Ik heb bij mijn aantreden tweeFPC’s (forensische psychiatrische centra, red.) gekregen van de regering-Di Rupo en ik heb twee nieuwe gevangenissen nagelaten aan de regering-De Croo. Er zijn de voorbije drie jaar 1.000 plaatsen bij gecreëerd door de opening van Haren en Dendermonde en door de beslissing om twee oude gevangenissen in Sint-Gillis en Dendermonde niet te sluiten. Dat is 10 procent van de totale capaciteit. Maar vandaag merk ik dat de uitrol van het masterplan te traag gaat.De nieuwe gevangenis Blue Gate in Ant­werpen is voor 2026, al de rest voor 2030.’

Doet de staatssecretaris voor de Regie der Gebouwen Mathieu Michel (MR) zijn werk niet?

Geens: ‘Je moet hard vechten als je in dit land een nieuwe gevangenis wil bouwen. Als ik de schouders had laten hangen, hadden Dendermonde en Haren er nog altijd niet gestaan. Die nieuwe gevangenissen zijn nodig omdat de bestaande compleet verouderd zijn. Maar globaal vind ik het stelselmatig uitbreiden van de capaciteit niet de juiste oplossing. Vergelijk het met het aanleggen van een extra rijstrook. ­ Binnen de kortste keren zit de snelweg weer vol. In België zit 0,1 procent van de bevolking in de gevangenis, in de VS 1 procent.’

Wat is dan de oplossing? Volgens de ­vakbonden moet de uitvoering van ­korte straffen opgeschort worden zolang er niet meer detentiehuizen zijn. Heeft uw opvolger Vincent Van Quickenborne (Open VLD) daar een fout gemaakt?

Geens: ‘Het is onzinnig om alleen te wijzen naar de uitvoering van de korte straffen. We stellen ook vast dat er ontzettend veel geïnterneerden zijn bijgekomen. Dat is niet alleen het gevolg van te weinig FPC’s, maar ook van het feit dat rechters beduidend meer interneringen uitschrijven. Ik zou willen weten waarom dat zo is. Ik zou ook willen weten waarom zoveel korte straffen uitmonden in een gevangenis­verblijf in plaats van in een werkstraf. Er zijn ook veel te veel voorlopige hechtenissen. We zitten aan 34 procent, terwijl het Europees gemiddelde 24 procent is. Ik zou ook willen weten waarom de uitstroom van illegalen moeilijker verloopt. Kortom: het is een heel complex probleem dat beter eerst goed bestudeerd wordt alvorens van alles te roepen. Maar naar uitgebreid studie werk komt meestal geen hond kijken.’

U bent voor een numerus clausus, niet?

Geens: ‘Alle instellingen in dit land hebben een gelimiteerd aantal plaatsen, behalve de gevangenissen. Ik heb dat als minister ooit voorgesteld en ik werd onmiddellijk teruggefloten door de rechtse partijen. Nochtans zou het tot een veel menselijker systeem leiden als parketten en onderzoeksrechters gemotiveerd zouden ­worden iemand een enkelband te geven wanneer het arresthuis vol zit. Je kan de mensen niet blijven opstapelen. Doe je dat toch, dan is de enige mogelijke tendens de stelselmatige uitbreiding van de capaciteit. Lost dat iets op? Nee. Leidt dat tot minder recidive? Nee. Behalve als je een meer educatieve ­gevangeniscultuur hebt, zoals in de ­Scandinavische landen.’

Was dat niet de bedoeling van diedetentiehuizen?

Geens: ‘Ja, dat was de bedoeling. We zijn begonnen met transitiehuizen om lang­gestraften klaar te maken voor hun terugkeer naar de samenleving. Van Quickenborne zag de detentiehuizen eerder als een plaats om te vermijden dat kortgestraften detentieschade oplopen. Ik denk dat ­kleinere huizen de toekomst zijn, maar we botsen opnieuw op hetzelfde probleem: je moet ze gebouwd krijgen. Alles was klaar om een transitiehuis te bouwen in Spa, tot Spa plots uitgeroepen werd tot Unesco-Werelderfgoed en het niet meer kon.’

Is er sowieso een link tussen de over­bevolking en de recente feiten in ­Antwerpen, waar een gevangene ge­marteld werd door zijn vijf celgenoten?

Geens: ‘Dat is de vraag die iedereen bezighoudt. We moeten daar voorzichtig mee blijven, zolang het niet helemaal uitgeklaard is. Ik hoorde dat het slachtoffer een seksuele delinquent is. In de regel zet je die mensen beter niet samen met andere gevangenen. Is dat door de overbevolking wel gebeurd? Geen idee. Ik zou eerder denken van niet, omdat Antwerpen - een druk rechtsgebied met een kleine gevangenis - altijd al met overbevolking gekampt heeft. En dat is ­altijd vrij goed gegaan, omdat Antwerpen een schitterende directie heeft. Die mensen doen mirakels. Gearresteerden krijgen er allerlei lessen, illegalen leren de taal. ­Sowieso vind ik gevangenisdirecties en ­cipiers de echte helden van justitie. Dat zijn idealisten die een werkdruk hebben die wij niet kennen. Daarom ben ik nog altijd ­verscheurd als ik zulke verhalen hoor. Maar het vraagt heel veel tijd dat te keren in een traag land met beperkte middelen, waar mensen liever geen nieuwe gevangenissen zien komen.’

Bij elke steekvlam in België is de conclusie dat na jaren van desinvestering meer geld uitgetrokken moet worden. Maar tegelijk wil niemand harde hervormingen. Hoe geraak je uit die vicieuze cirkel?

Geens: ‘Dat is verschrikkelijk moeilijk. Als we de sociale zekerheid buiten beschouwing laten, zijn statutaire lonen goed voor on­geveer 80 procent van het federale budget. De rest zijn werkingsmiddelen. Als een ­crisis uitbreekt, is iedereen kwaad en is er een roep om meer personeel. Daar wordt dan naar gezocht, wat heel moeilijk is in dit land, maar aan de werkingsmiddelen wordt niets gedaan. Dat is een probleem.’

De campagne gaat alleen maar over de koopkracht versterken en extra in­ vesteren. Er wordt amper gesproken over het gat van 25 miljard in de begroting en over besparingen. Stoort dat u?

Geens: ‘Een campagne is marketing. En kiezers belonen politici zelden voor wat ze gedaan hebben. Ze kiezen voor wat hen beloofd wordt. Het is typisch voor de ­samenleving: trouw aan een partner of een bedrijf is niet erg in de mode. Sinds 1945 heeft mijn partij dit land ongelooflijk goed bestuurd. Maar men luistert liever naar wat anderen beloven voor de toekomst.’

Na jaren besturen in brede coalities gelooft niemand de centrumpartijen nog. Wat zegt u tegen de centrumkiezer die niet meer weet op wie te stemmen?

Geens: ‘Dat hij toch eens moet kijken naar de voorbije tachtig jaar. Dan zal hij vast­stellen dat de samenleving er drastisch op vooruit is gegaan. Toen ik aan de rechten­faculteit begon, waren er gemiddeld twee doctoraten per jaar. Nu zijn er in Leuven40 per jaar. Iedereen vindt de sociale zekerheid te duur. Maar zelfs bedrijfsleiders geven toe dat, als ze een chronische kanker krijgen, het fantastisch is dat ze ongelooflijk goed worden verzorgd en niemand hen zegt wat het per jaar kost. Die progressie is er voor een groot stuk gekomen omdat de centrumpartijen de stijging van de welvaart in België op een veel gelijkere manier ­hebben verwezenlijkt dan in veel andere landen. Ik durf nog overal in dit land te wandelen, wat ik niet in alle landen durf.’

Toch overheerst de angst. Velen denken: we staan voor de afgrond.

Geens: ‘Ik kan dat bij kritische mensen weerleggen met cijfers en beelden van het verleden, maar alleen als ik tijd krijg. Als ik voor een zaal ga spreken, draait na anderhalf uur de stemming. Het probleem is dat je die tijd niet meer krijgt. Op TikTok maar een paar seconden. De snelheid van communiceren en het gebrek aan tijd is een groot probleem. Er komen zoveel beelden op de mensen af. De wereld ontdekte Auschwitz in januari 1945, toen al 6 miljoen mensen in de kampen waren vernietigd. Nu zitten we elke dag op Gaza en Oekraïne te kijken en eisen we terecht actie.’

‘Maar men mag niet denken dat vroeger alles beter was. Toen Wilfried ­Martens (CD&V) op het einde van de jaren 70 eerste minister werd, was het land een puinhoop. Het is toch goed gekomen: met geduld, boterhammen en geluk. Het wordt tijd dat men nu ook weer de handen aan de ploeg slaat, want het is nodig.’

Vindt u het jammer dat uw verblijf in de Kamer bijna gedaan is?

Geens: ‘Ik ben meerdere keren in mijn ­leven van richting veranderd en heb zelden spijt gehad. Ik word nu toegelaten tot de gilde van degenen die niet meer op dezelfde manier beroepsactief zijn, maar ik ga nog heel hard actief zijn. En ik zal de politici die zeggen dat justitie rot is via andere fora van antwoord blijven dienen.’