Hopelijk had u een goede vakantie? Ja, dank u, wij ook. De maanden juli en augustus zouden we thuisblijven om te kunnen genieten van het mooie weer, de tuin, de Belgische natuur en de kust. Dat deden we met overtuiging, we hadden veel vrienden en familie over de vloer, gingen samen op stap, en zwommen, fietsten en wandelden naar hartenlust. De kleinkinderen kwamen bij het einde van zomervakantie logeren, en werkten duchtig mee in de tuin… Onder bekwame leiding van grootvader die niet wilde onderdoen, en die nadien door een hernia geplaagd met spoed naar de dokter moest. Een kwaal die heel veel ervaringsdeskundigen telt, stelde ik de volgende dagen vast. Geen kattenpis, zegden ze mij allemaal.

Zoals gewoonlijk, dacht ik dat ik dat varkentje wel eens zou wassen en gaf ik op 1 september liggend een lang geplande zoomconferentie op een buitenlandse studiedag over een thema dat best wat lijden verdraagt: religie en democratie.

Ik stelde met mijn toehoorders vast dat de democratische meerderheid vandaag in vele landen last heeft met de principes van de rechtsstaat. Eerder dan elkaar te versterken bedreigen de vrijheid van meningsuiting en de vrijheid van godsdienst elkaar. Scherpslijpers willen vaak één van beide vrijheden absoluut stellen ten koste van de andere, terwijl hun begripvolle verzoening nochtans essentieel is in een rechtsstaat.

Het is verrassend met hoeveel absolute zekerheid mensen vandaag bepaalde overtuigingen verdedigen in naam van de democratie en de rechtsstaat. Niet dat het verdedigen van een overtuiging uit den boze is. Maar als dat met zekerheid geschiedt, met de waarheid in pacht, miskent dat het wezen van de democratie en de rechtstaat.

Het kenmerk van onze democratieën is immers onzekerheid, dat betekent dat er ruimte moet zijn voor de mening van wie er anders over denkt, en ruimte voor het compromis dat daardoor noodzakelijk wordt. Ruimte ook voor andere partijen die misschien morgen de meerderheid zullen overnemen.

De leegte van de macht is essentieel in een democratie (Claude Lefort). Wie enkel met bestendiging van de macht kan leven, hoort thuis in Rusland of in China.

Ik lees vaak dat een democratie enkel leefbaar zijn als er veel economische groei is, als er geen reden tot angst is en als er grote tolerantie bestaat (Jonathan Sumption).

Het is evenveel als zeggen dat ik enkel zou kunnen leven als mijn bankrekening het goed stelt, als ik ook nog kerngezond ben en ik bovendien in ruime kring erkenning geniet.

Heel onze opvoeding zou erop moeten gericht zijn om ons te leren met tegenslag om te gaan, om te kunnen falen, en toch volwaardig mens te blijven.

Dat geldt ook voor de samenleving. Zij moet leren omgaan met tegenspoed, met angst en met intolerantie. Opvoeding vanaf het eerste leerjaar is daarvoor noodzakelijk. Zoals de kinderen in China leren om hun leiders te bewieroken, moeten onze kinderen leren wat democratie en rechtstaat betekenen. Dag per dag, jaar na jaar. Zonder goede reflexen word ik geen goede autobestuurder, en dus ook geen goed democratisch burger.

In tijden van oorlog word ik liever geleid door Churchill dan door Hitler. Liever door Zelensky ook. Die leiders ontzien waar mogelijk hun soldaten en hun burgers, en kijken niet naar zichzelf. Als de oorlog gedaan is, kan de democratie Churchill of Zelensky naar huis sturen. En dat deed ze in 1945 met Churchill. Dat was geen reden tot duurzame bitterheid voor Churchill en dat zal het ook niet voor Zelensky zijn. Zij kunnen immers leven met onzekerheid.