De megagevangenis in het Brusselse Haren ­ aantal inwoners: 4.785, gepland aantal gedetineerden: 1.190 ­ lijkt al achterhaald nog voor ze gebouwd is. Behalve de plaats van de nieuwe strafinstelling, contesteren buurtbewoners, actievoerders, advocaten én magistraten vooral het gebouw zelf. En hoewel Justitie het masterplan gevangenissen herschrijft op maat van kleinere detentievormen, blijft de bevoegde minister Koen Geens vasthouden aan het planHaren: `Ik handel in continuïteit.'

Het `gevangenisdorp', zoals Haren lieflijk wordt omschreven in de brochure van de Regie der Gebouwen, moet de strafinrichtingen van Vorst, Sint-Gillis en Berkendael vervangen. Er komen twee arresthuizen (voor gevangenen die in voorlopige hechtenis zitten) en een strafgevangenis voor mannen, een open en gesloten vrouweninrichting, een afdeling voor geïnterneerden én een observatiecentrum ­ over een jeugdinstelling wordt nog nagedacht. Op de site van achttien hectare worden voorts een rechtbank, een sportcomplex, een werkatelier, een ziekenboeg en een kantoor voor het veiligheidskorps gebouwd. `Het is tegelijk een groot- en kleinschalig project,' zegt minister van Justitie Koen Geens.

Koen Geens «De gevangenis wordt gebouwd in een groene, open omgeving. De meeste van onze gevangenissen liggen in de stad, waar de buren inkijk hebben en de gedetineerden bij wijze van wandeling rondjes moeten lopen op een koer. In Haren zal er voor iedereen méér ruimte, lucht en moderniteit zijn. Ik word niet vrolijk van een gevangenis, zelfs niet van het modernste concept ­ maar het is een eerlijke poging om iets beters te bouwen dan we tot nog toe gedaan hebben.»

In Haren denken de buurtbewoners daar anders over. Hun dorp wordt nu al ingesloten door een gigantisch terrein van Infrabel (beheerder van het spoornet, red.), het treinstation Schaarbeek-Vorming en een tramdepot van de Brusselse vervoersmaatschappij MIVB. Als er ook nog een gevangenismuur tegen hun dorp komt, zo redeneren de Harenaars, dan wordt hen de adem helemaal afgesneden.

Bij de Brusselse advocaten en magistraten stijgt al langer gemor op: zij zien de verplaatsing naar de te bouwen rechtbank in Haren ­ tien kilometer in vogelvlucht vanaf het Justitiepaleis aan het Poelaertplein ­ niet zitten. Ook Luk Vervaet, als publicist betrokken bij het buurtprotest, heeft zijn bedenkingen. Vervaet was gevangenisleraar in Sint-Gillis toen hem in 2009 plots de toegang tot elke Belgische strafinrichting werd ontzegd omdat hij een `veiligheidsgevaar' vormde. Vervaet vocht zijn kafkaiaanse beroepsverbod succesvol aan bij de Raad van State en wacht sindsdien op een schadevergoeding voor het loon dat hij misliep.

Luk Vervaet «Voor mij is Haren een no-go omdat de essentie van de gevangenisproblematiek in ons land niet wordt aangepakt. De reden waarom de toenmalige ministers Jo Vandeurzen en Stefaan De Clerck in 2008 beslisten gevangenissen bij te bouwen, was de chronische overbevolking. De nieuwbouw in Haren moet zogezegd de oude, versleten gebouwen in het centrum van Brussel vervangen. Ik heb in Sint-Gillis gewerkt: beweren dat dat een verouderde gevangenis is, is een staatsleugen. Het gebouw is gerenoveerd, op haar eigen website beweert de Regie der Gebouwen dat SintGillis beantwoordt aan de normen van een hedendaagse gevangenis. Wat er wél schuilt achter het masterplan, en achter de bouw van Haren in het bijzonder, is de privatisering van de gevangenismarkt: tientallen privébedrijven en multinationals hebben zich aangemeld om de bouw en het onderhoud van Haren in te pikken. Gegarandeerd profijt voor 25 jaar. »Vorst en Sint-Gillis zijn overbevolkte arresthuizen. Het regime is er bovendien strenger dan elders ­ de gedetineerden moeten 23 uur per dag op hun cel blijven. De faciliteiten zijn minimaal: er is geen werk, er zijn amper activiteiten, er is geen sportzaal. Toen ik er Nederlands gaf aan twaalf gedetineerden, waren er nog een paar die informatica, bedrijfsbeheer, Frans of Engels volgden, dat was alles. De gevangenisbevolking is er erger aan toe dan de mensen in andere instellingen: het analfabetisme en het aantal gedetineerden met uitsluitend een diploma lager onderwijs is er enorm. Ook de ziektecijfers swingen de pan uit in de Brusselse gevangenissen: bijna alle ernstige aandoeningen ­ aids, tuberculose, psychoses ­ zijn maal vijf of tien in vergelijking met buiten de gevangenis, de ervaring met heroïnegebruik zelfs maal vijftig. Dát zijn de problemen die om een oplossing vragen, niet de façade van de gebouwen.»

Er is vooral ondoordacht bijgebouwd, vindt Hans Claus, de dissidente gevangenisdirecteur van Dendermonde. Met zijn vzw De Huizen ijvert Claus al jaren voor detentiehuizen waar maximum drie groepen van tien gedetineerden verblijven.

Hans Claus «Het pleit voor de ontwerpers van Haren dat ze zijn losgekomen van het negentiende-eeuwse Ducpétiaux-model (de bekende stervormige gevangenis, red.). Door de overbevolking zijn de nieuwe gevangenissen, die van Hasselt, Ittre, Beveren, Leuze-en-Hainaut en Marcheen-Famenne, er te snel moeten komen. Ze zijn daardoor nog altijd gebaseerd op die stervorm,alleen worden de controlecentra in het midden van de ster nu `dorpskernen' genoemd. Die lijn wordt hier doorgetrokken: men wil een `normaal' leven organiseren in een `gevangenisdorp'. Goed idee, maar een utopie. De gevangenis van Haren zal altijd een crimineel dorp blijven.»

MICROKOSMOS

Drie meningen over Haren, en toch zijn dit drie aparte gesprekken. Geen van de betrokkenen wilde met de andere twee aan tafel. `Een gevoelige kwestie,' zegt Geens over het gevangenisverbod van Vervaet. `Mijn baas ( Hans Meurisse, directeur-generaal van het gevangeniswezen, red.) wil dat niet,' aldus Clausde-gevangenisdirecteur over een ontmoeting met Vervaet. En Claus-de-secretaris van vzw De Huizen over Geens: `Er zijn gesprekken met het ministerie, ik wil die niet op het spel zetten.'

HUMO Het protest tegen de gevangenis in Haren lijkt met de dag te groeien. Waarom wil u er toch koste wat kost mee doorgaan?

Geens «Omdat er sinds 2008 een masterplan bestaat voor de gevangenissen, dat voorziet in de bouw en de renovatie van strafinrichtingen. Als straks alle vergunningen er zijn en Haren zal kunnen worden voltooid, dan ben ik niet geneigd daar mijn voet tussen te steken. Ik handel in continuïteit. »Bovendien: de overheid heeft zich al geëngageerd. Er zal een schadeloosstelling betaald moeten worden als het Brusselse Gewest geen stedenbouwkundige vergunning aflevert.»

HUMO Kortom: u laat Harenbouwen omdat u niet deloyaal wil zijn tegenover de vorige regeringen?

Geens «Dat speelt voor een stuk mee. Maar ook het feit dat door Haren andere zaken niet zijn uitgevoerd: Vorst is niet meer gerenoveerd en wordt stilaan afgebouwd. Iedereen leeft in de verwachting dat we in 2018-2019 naar Haren zullen trekken. Overigens: wat is er fundamenteel op tegen dat in het Brusselse Gewest, op een terrein dat daarvoor geschikt is, een gevangenis wordt gebouwd, volgens een nieuw concept?»

Vervaet «Los van de bezwaren van de buurtbewoners is een gevangenisdorp een contradictio in terminis: het klinkt mooi, maar het slaat nergens op. Gedetineerden hebben geen microkosmos nodig, maar een band met het leven buiten de gevangenis. Onlangs maakte het Nationaal Instituut voor Criminalistiek en Criminologie bekend dat maar liefst 57 procent van alle veroordeelden nieuwe feiten pleegt. Voor diefstal met geweld bedraagt de recidivegraad zelfs 75 procent.»

Geens «Ik stel vast dat men in heel wat gevangenissen gedetineerden op een constructieve manier de samenleving probeert in te loodsen: werkgevers doen vaak beroep op gevangenisarbeid. Er zijn ook gedetineerden die een beroep leren: metselaar, stukadoor, autotechnieker.»

HUMO Dat zijn helaas uitzonderingen. Geens «Er zijn 3.000 mensen in onze gevangenissen die werken. Dat lijkt misschien niet veel op 11.500 gedetineerden, maar van dat cijfer zijn er 3.600 voorlopig opgesloten: die komen niet in aanmerking om te werken, net als de 1.000 geïnterneerden en de 2.000 buitenlanders. »

Justitie doet haar best voor mensen die gestraft zijn. En wat de recidivegraad betreft: er zullen altijd beroepscriminelen zijn. Kunnen we ze helpen: des te beter. Zoniet: tant pis. De gelegenheidscriminelen, mensen die feiten plegen omdat ze arm, verslaafd of werkloos zijn, die kunnen we wél helpen. Alleen mag de straf niet te lang duren. Daarom stel ik ook voor om de voorwaardelijke invrijheidstelling bij recidive mogelijk te maken vanaf de helft van de straf, in plaats van twee derde.»

Claus «De opsluiting zoals we die kennen, bereiden gedetineerden niet voor op een nieuwe rol in de samenleving. Er is veeleer sprake van declassering dan van reclassering. Behalve de recidive is er ook het risico op detentieschade: hoe langer hun straf, hoe meer gedetineerden zaken aanleren waarmee ze buiten niets zijn. Bovendien brokkelen hun sociale relaties af, de hoeksteen van een geslaagd reclasseringsproces.»

ONTMENSELIJKING

HUMO De gevangenis van Haren zal op dat vlak toch niet tekortschieten? Er zal meer plaats zijn voor werkhuizen, opleiding en ontspanning.

Claus «Men stelt het voor alsof je, door 1.190 gedetineerden op één domein onder te brengen, alle problemen zal oplossen. Dat is niet waar. Opleiding en reclassering is het werk van de gemeenschappen in ons land. Wel, die zullen evenveel problemen hebben om de gedetineerden te bereiken als nu. In Haren zal een criminele hiërarchie heersen.»

HUMO Hoezo?

Claus «Een misdadiger die in de gevangenis terechtkomt, heeft een markt. De hiërarchie die buiten bestaat, wordt binnen in een intensere vorm voortgezet ­ je moet niet denken dat wanneer je iemand opsluit, je een einde stelt aan de criminaliteit. Dus ofwel wordt het een Braziliaanse gevangenis waar elke week doden vallen ­ maar er zit een muur rond, dus doe maar! Ofwel ga je toch controleren, en dan wordt het een hypercontrole. Want hoe groter een gevangenis, hoe meer controle er nodig is.»

Vervaet «Wat mij stoort, is de propaganda voor dat moderne, aantrekkelijke gevangenisdorp, omdat het de andere kant van de medaille verbergt. De werkelijkheid is niet zo lieflijk. In Ittre en Brugge worden de hoogbeveiligde afdelingen verbouwd om vanaf december terroristen te herbergen, onlangs heeft minister van Sociale Zaken Maggie De Block de ziekte-uitkeringen voor gevangenen afgeschaft...»

HUMO Justitie heeft het net over een humanere detentie.

Vervaet «Een nieuwe gevangenis zorgt integendeel voor ontmenselijking. De bewaker krijgt geen briefje meer van de gedetineerde met de vraag of iemand op bezoek mag komen ­nee, de gedetineerde zal dat via een elektronisch bericht moeten melden, waarop de centrale de aanvraag verwerkt. Allemaal extra diensten waarvoor je waarschijnlijk gaat moeten betalen, terwijl de meeste gedetineerden amper geld hebben. Overigens: in Frankrijk is het aantal zelfmoorden in nieuwe constructies veel hoger dan in de oude, precies omwille van het gebrek aan menselijk contact.»

Geens «De digitalisering van de samenleving hou je niet tegen, ook niet in de gevangenissen. In Marche, Beveren en Leuze hebben we Prison Cloud geïnstalleerd, waardoor gedetineerden onder meer de mogelijkheid hebben om hun dossier elektronisch in te kijken. (Lacht) Al kan ik me voorstellen dat het plezanter is om je naar de griffie te laten brengen, want daar kom je nog volk tegen.»

Vervaet «Haren wordt gewoon beschouwd als de vuilnisbak van Brussel, dat is toch duidelijk? Men wil gedetineerden weg uit het centrum van Brussel zodat de stad en het Gewest de gronden kunnen recupereren.»

HUMO Brussels ministerpresident Rudi Vervoort heeft al laten weten dat hij op de plaats van de gevangenissen van Vorst en Sint-Gillis duizend woningen, een school en een crèche wil bouwen.

LUK VERVAET

Vervaet «Wat wil Vervoort? Niet alleen de gevangenen, maar ook de armen uit de stad verbannen, zodat er plaats is voor jonge, hippe stedelingen met geld. Dat bedoel ik met de vuilnisbak van Brussel: men wil een zuivere stad, zonder miserie. »

Van de vijf armste gemeenten van het land bevinden er zich vier in Brussel. Maar als je daarover begint, krijg je het verwijt dat dat het onderwerp niet is ­ men weigert de gevangeniskwestie te koppelen aan de armoede in de stad. Het verband is nochtans manifest: als er wijken zijn in Brussel waar 40 tot 60 procent van de jongeren geen werk heeft, wat verwachten we dan? Wij hebben geen masterplan nodig voor de gevangenissen, maar één tegen de armoede.»

FIETSEN DUTROUX

HUMO Laten we het even hebben over de kost van de nieuwe gevangenissen. De laatste drie, Beveren, Leuze-en-Hainaut en Marche-en-Famenne, kosten de overheid 38 miljoen euro per jaar, en dat 25 jaar lang. Over Haren circuleren bedragen tot 60 miljoen euro per jaar. Vindt u dat geld goed besteed?

Geens «Zeker. Die kosten dekken zowel de bouw, de huur, de catering, de afvalverwerking en het onderhoud. We zijn in ons land laat begonnen met de modernisering van onze gevangenissen. Alleen Lantin, Hasselt, Brugge en Ittre zijn naoorlogs ­ op 35 gevangenissen is dat te weinig. Er is een inhaalbeweging nodig.»

HUMO Ja, maar anderhalf miljard euro voor Haren in 25 jaar is toch een waanzinnig bedrag?

Geens «Wat mij bekommert, is het vaste karakter van die kosten, waardoor we geen andere dingen kunnen doen. Na 25 jaar zullen we in Haren alleszins een compleet intacte gevangenis hebben.»

HUMO Haren moet drie gevangenissen vervangen. Maar de huidige gevangenisbevolking in Brussel is veel hoger. Zou het niet beter zijn om naast Haren ook Sint-Gillis te behouden? In 2012 gingen daar nog 102 nieuwe cellen open. Kostprijs: 7,5 miljoen euro.

Geens «Sint-Gillis wordt al gerenoveerd sinds 1990 ­ niet helemaal, trouwens: alleen het centrale gedeelte en drie vleugels. Het gebouw zal bovendien pas in 2020 ontruimd worden. Dat lijken me normale termijnen voor een renovatie. Maar wij hebben hoe dan ook de ambitie om de gevangenispopulatie te reduceren.»

HUMO U wil naar 8.000 gevangenen. Geens «Ik wil duurzaam onder de 10.000 gaan.»

HUMO In uw Justitieplan staat 8.000 als streefcijfer.

Geens «Ik denk dat er 10.000 staat... Is het 8.000? Echt? Allee dan, 't is goed (in het justitieplan staat letterlijk: `het aantal gedetineerden duurzaam beneden 10.000, en wellicht van 11.000 tot ongeveer 8.000 brengen,' red.).»

HUMO Hoe gaat u dat doen?

Geens «Door de voorlopige hechtenis te reduceren, zowel wat het aantal gedetineerden betreft ­ minder mensen in de gevangenis, meer mensen thuis met een enkelband ­ als de termijn. In een aantal gevallen zal de duur van de voorhechtenis gekoppeld worden aan de bestraffing van het misdrijf. Met een misdrijf dat met maximum vijf jaar bestraft kan worden, zal je niet langer dan vier maanden in voorlopige hechtenis zitten. Er komen ook meer repatriëringen van buitenlandse gevangenen én de definitieve hechtenis moet verkort worden.»

Claus «Justitie heeft goede bedoelingen, zoals korte straffen niet meer uitvoeren of mensen een enkelband geven. Maar er wordt geen rekening gehouden met de perverse effecten: dat rechters dan weer langere straffen gaan uitspreken. Dat was te voorzien: in 1965 is de Probatiewet gestemd om gedetineerden uit de gevangenis te houden. Aanvankelijk werkte dat, maar in de jaren 80 is het aantal gevangenen weer gaan stijgen. Dat is een proces dat transcarceration heet: mensen staan onder elektronisch toezicht of worden vrijgelaten, krijgen voorwaarden, voldoen niet aan die voorwaarden en krijgen daarna een zwaardere straf, waardoor ze langer in plaats van korter in het systeem blijven zitten.»

HUMO U zou liever alle gevangenissen afschaffen en vervangen door detentiehuizen.

Claus «Ja, maar niet in één keer. De detentiehuizen die ik voorstel, zullen drie keer tien gedetineerden herbergen, gedifferentieerd qua opsluitingsregime. En dat bedoel ik niet alleen op het vlak van veiligheid. Er moet ook een onderscheid komen wat het programma betreft. Soms zijn gedetineerden op een bepaald moment in hun straf meer gebaat met een afkickprogramma dan met werk. Je moet mensen niet samenbrengen op basis van een probleem, wel omdat ze dezelfde oplossing nodig hebben.»

HUMO Dat vergt een hyperindividuele aanpak. Stel dat we in de toekomst nog altijd 10.000 gevangenen hebben. Met maximum dertig gedetineerden per huis betekent dat 333 detentiehuizen, bijna één per twee gemeenten.

Claus «Dat kan, ja. Waarom niet?»

HUMO Mensen gaan zich daartegen verzetten. Wie wil nu in een wijk wonen met een huis voor hoogbeveiligde, gevaarlijke gevangenen?

Claus «Hoe opener het systeem, hoe meer de gemeente met de gedetineerden te maken zal krijgen. Er zijn een paar criteria voor een detentiehuis: kleinschalig, verankerd in de buurt...»

HUMO Maar hoe veranker je een afdeling hoge veiligheid in een buurt?

Claus «Door binnenshuis een dienstverlening te organiseren. Bijvoorbeeld een fietsherstelplaats: je brengt 's morgens je kapotte fiets binnen, 's avonds heb je hem terug. Wat maakt het uit dat die fiets hersteld is door pakweg Dutroux?»

HUMO Er zijn gesprekken bezig tussen verschillende vzw's en n het ministerie van Justitie n om in twee gemeentes een proefproject te e organiseren. Claus «Daar zeg ik niets over.»

HUMO Omdat u bang bent voor de reacties van de inwoners?

Claus «Zodra de kogel door de kerk is, gaan we met de lokale gemeenschap rond de tafel zitten. Als we een huis plannen, zal dat altijd de eerste vraag zijn: `Wat heeft de buurt nodig?' Je zou timesharing kunnen organiseren voor bepaalde delen van het gebouw, zoals nu al gebeurt in de gesloten instelling voor meisjes in Beernem. Mensen uit de buurt kunnen er na de schooluren en in het weekend gaan sporten. Op die manier zullen mensen zich veiliger voelen in de buurt van een detentiehuis.»

PENITENTIAIR ACHTERLIJK

Minister van Justitie Geens bevestigt dat hij met Hans Claus `uitvoerige gesprekken' heeft gehad over kleinschalige detentiehuizen.

Geens «Mijn administratie en ik zijn daar helemaal niet tegen. Integendeel: we gaan dat integreren in het derde masterplan gevangenissen, waar momenteel nog aan gewerkt wordt. Ook transitiehuizen, waar gedetineerden tijdens het laatste deel van hun straf kunnen wonen om de integratie in de maatschappij te vergemakkelijken, worden in het plan opgenomen.»

Claus «Ik merk dat de geesten aan het rijpen zijn. Toen we vijf jaar geleden ons project voorstelden, werden we uitgelachen. Nu zijn we al salonfähig. Vergeet niet dat België op penitentiair gebied een achterlijk land is ­ tegenover het buitenland staan wij met rode kaken. Maar die achterlijkheid gaat ons voordeel zijn: wij kunnen grote stappen zetten.»

Vervaet «Het blijft toch vreemd dat men in Haren alles bij elkaar propt. Justitie heeft altijd gezegd dat ze geïnterneerden uit de kerkers wil halen. Nu moeten ze plots weer de gevangenis in. Je kan ze dan wel in aparte gebouwen onderbrengen, maar het vergt een hoogtechnologische capaciteit om dat te beheren. En wat als er een opstand uitbreekt in een sectie? Je gaat me niet wijsmaken dat dat niet overslaat naar een andere afdeling.»

Geens «Er zal een observatiecentrum komen in Haren, om te zien of bepaalde gedetineerden zware psychische problemen hebben waarmee ze beter naar een verzorgingsinstelling gaan. En er zal een psychiatrische annex zijn. Geen enkele grote gevangenis kan zonder psychiatrische annex, maar in Haren zal het een bétere annex zijn. »

En wat de opstanden betreft: we hebben nu al ervaring met grote instellingen. In Sint-Gillis zitten we op een beperktere ruimte en in veel minder comfortabele omstandigheden met 757 gedetineerden. In Lantin zitten er 919. Eens je mensen in een rustige, groene omgeving zet waar ruimte is, ben ik niet bevreesd voor opstanden. Door haar moderniteit zal Haren incidenten gemakkelijker kunnen beheersen: het camerasysteem zal beter uitgerust zijn, bewakingsposten zullen beter bemand zijn. Het zal gemakkelijker zijn om toezicht te houden op het geheel.»

Vervaet «Het enige positieve aan Haren is dat de gevangenis een maatschappelijk debat op gang heeft gebracht in het dorp ­ de inwoners zijn zich beginnen te interesseren voor de gevangenisproblematiek. Het is de eerste keer in België dat zoiets gebeurt.»