In totaal 296 jaar aan effectieve celstraffen, dat sprak de Antwerpse rechtbank van eerste aanleg uit in haar vonnis in het veelbesproken terrorismeproces. De meeste beklaagden die een gevangenisstraf kregen, werden bij verstek veroordeeld. Vermoedelijk bevinden zij zich nog in Syrië. Enkel Fouad Belkacem, die door de rechtbank als kopstuk van de organisatie wordt gezien, zit in de cel. Hij verblijft daar al sinds juni 2013, toen hij werd opgepakt in het kader van een grootscheepse antiterrorisme-actie.

De straffen voor de beklaagden werpen opnieuw de vraag op waar al weken over wordt gediscussieerd. Moeten geradicaliseerde gevangenen apart of net samen geplaatst worden? Want de gevangenis blijkt immers een vruchtbare omgeving voor radicalisering.

Shoe bomber Richard Reid, die in 2001 op een vlucht van Parijs naar Miami poogde een bom te doen ontploffen, was bekeerd in de cel. 'De martelaren voor Marokko', een collectief dat in 2004 werd opgepakt op verdenking van het plannen van aanslagen op het Spaanse gerechtshof, vonden elkaar in gevangenschap. Mohammed Achraf, die een straf uitzat voor kredietkaartfraude, ontpopte zich in de cel tot ronselaar. In eigen land werd Nizar Trabelsi, de ex-voetballer die in 2003 werd opgesloten omdat hij een aanslag op de VS-basis in Kleine-Brogel beraamde, dankzij zijn zelfverklaarde connectie met Al Qaida een cultfiguur in de gevangenis. Trabelsi, ondertussen uitgeleverd aan de VS, werd regelmatig overgeplaatst. Dat zette weinig zoden aan de dijk. Overal trok hij volgelingen.

Islamconsulenten

Belkacem verblijft in de Antwerpse Begijnenstraat, een arresthuis waar beklaagden doorgaans hun proces afwachten. Het is nog niet duidelijk waar hij de rest van zijn straf van twaalf jaar uit zal doen. Ook rond de figuur Belkacem hangt een waas van mystiek. Rad van tong, naar verluidt behoorlijk grappig. Gevangenen, die zichzelf vaak als outcasts zien, kunnen in hem een aantrekkelijk medeslachtoffer van het systeem vinden.

Minister Geens werkt al een tijd aan een antiradicaliseringsplan. Liet hij eerst uitschijnen dat hij voor een 'redelijke spreiding' van extremistische gedetineerden koos, kort daarna lekte een plan uit om in Vlaanderen en in Wallonië aparte afdelingen in te richten. "Als er geen risico op verspreiding is, zullen we integratie onder andere gevangenen verkiezen", zei Geens gisteren in Terzake. "Maar er zullen zeker gevallen zijn waarbij het risico op aansporen tot radicalisering aanwezig is, en dan gaan we niet aarzelen." Er moet volgens de minister worden vertrokken vanuit een individuele benadering. "Indien nodig zullen we hen afzonderen in een aparte afdeling in het noorden en het zuiden van het land. We gaan hen psychosociaal zo goed mogelijk begeleiden, deradicaliseren."

De wetenschap kan hem niet helpen bij het kiezen. The International Centre for the Study of radicalisation and Political Violence vergeleek in 2011 beide methodes bij de opsluiting van terroristen, en kon geen uitsluitsel geven.

In Spanje worden ETA-leden samen opgesloten. Net zoals communisten van de Rote Armee Fraktion die in Duitsland aanslagen pleegden, en de leiders van het Ierse Republikeinse Leger in Noord-Ierland. Voor die laatsten was dat althans zo tot zij zich in groep begonnen te verzetten, weigerden uniformen te dragen, uitwerpselen op de muren smeerden en zich uithongerden voor een betere behandeling. Het Iers nationalisme kreeg buiten de muren een ferme boost. Sindsdien worden politieke activisten doorgaans gescheiden.

Moslimextremisten zitten dan weer vaker samen, zoals in de Nederlandse gevangenissen van Schiedam en Vught. Ook Frankrijk kent aparte afdelingen voor veroordeelde terroristen. Dat dit systeem niet onfeilbaar is, bewees de bekering en radicalisering van Amedy Coulibaly. De dader van de aanslag op een joodse supermarkt in Parijs ontmoette Chérif Kouachi, die samen met zijn broer de redactie van het satirische tijdschrift Charlie Hebdo aanviel, in het grootste arresthuis van Frankrijk. Kouachi flirtte al met het jihadisme, Coulibaly zat voor een overval. Ze raakten onder de invloed van de doorwinterde en veroordeelde jihadist Djamel Beghal.

Spreiding heeft dus een risico tot besmetting. Isolatie kan leiden tot versterkte groepsvorming en een handige contactenlijst voor wie de gevangenis met snode plannen verlaat. Zoals het gevangenisspreekwoord zegt: in de gevangenis word je crimineel.

Individueel regime

Een betere oplossing, zegt criminoloog Brice De Ruyver (UGent), "is een aanpak op maat. Een goede classificatie van het type gedetineerde moet leiden tot een individueel regime. Maar overbevolking maakt zo'n beleid onmogelijk. Op dit moment is de vraag vooral: waar is er plaats?"

Uitgerekend op de dag van het vonnis komt de Raad van Europa met een striemend rapport: nergens in Europa is de overbevolking in de gevangenis zo prangend als in België. Liefst 23 procent in 2013, zegt de Raad. Laurent Sempot, woordvoerder van het gevangeniswezen, betwist dat het cijfer ooit zo hoog is geweest en zegt dat het hoe dan ook gedaald is. In februari zaten er in de Belgische gevangenissen 11.496 mensen vast voor 10.185 plaatsen, zo'n 10 procent te veel.

Sempot wil niet zeggen hoe het gevangeniswezen vandaag omgaat met mensen die opeens extremistisch denken of handelen. "Bij indicaties dat iemand radicaliseert, kunnen wij het individuele regime aanpassen."

Belkacem is de enige veroordeelde die na het vonnis meteen weer achter de tralies verdween. Doorgaans bepaalt het gevangeniswezen pas waar iemand zijn straf uitzit wanneer de beroepsmogelijkheden uitgeput of verstreken zijn. Het is nog niet duidelijk of er in beroep wordt gegaan en door wie.

SOFIE VANLOMMEL